Johannes Beuns

In negen verschillende Zweedse bibliotheken ligt een exemplaar van De prodigiis liber van de Romeinse schrijver Julius Obsequens. Volgens de titelpagina is het boek in 1679 gedrukt in Stockholm door de boekhandelaar Johannes Beuns. Dat is niet erg waarschijnlijk, al is het maar omdat er geen enkel ander boek bekend is met de naam van Beuns op de titelpagina. Maar waar is het dan wel gedrukt? En wie is die Johannes Beuns? 

Zodra je het boekje ter hand neemt, voel je dat er iets niet klopt. Een mooi octavo’tje dat lekker in de hand ligt, goed papier, een leuk drukkersmerk en een prettig leesbare romein; ik mag het hier in Stockholm en omstreken niet hardop zeggen, maar zulke verfijnde boeken werden er in Zweden in die tijd helemaal niet gemaakt. In dit geval blijkt dat inderdaad niet zo te zijn. Het drukkersmerk bevat de initialen van de Amsterdamse boekhandelaren Dirck (I) en Hendrick Boom. In de STCN is een Amsterdamse editie van De prodigiis liber te vinden, uit hetzelfde jaar, met de naam van deze boekverkopers op de titelpagina. Verdere vergelijking maakt duidelijk dat er afgezien van de titelpagina geen enkel verschil tussen de Nederlandse en de Zweedse uitgave zit: het zijn titeluitgaven van elkaar. Kennelijk is een deel van de oplage gereserveerd voor de Zweedse markt en daar is niets vreemds aan. De bewerker van het boek, de uit Straatsburg afkomstige Johannes Schefferus, was een grote naam in Zweden en zijn werk kon zonder al te veel financiële risico’s in Stockholm in de winkel worden gelegd.

Drukkersmerk Boom
Drukkersmerk met de initialen van Dirck (I) en Hendrick Boom

De prodigiis liber betekent zoveel als ‘het boek over de voortekenen’ en is in de vierde eeuw geschreven door de obscure schrijver Julius Obsequens. Het boek behandelt verschillende eigenaardige verschijnselen aan de hemel die als aankondiging voor daaropvolgende rampen konden worden uitgelegd. In de zeventiende eeuw paste het in de voortdurende discussie over de betekenis van kometen. De editie van 1679 was verzorgd door de in dat jaar overleden Zweedse humanist Johannes Schefferus. Hij bekleedde sinds 1648 de prestigieuze skytteaanse leerstoel voor politiek en retoriek aan de universiteit van Uppsala. Schefferus was filoloog en verzorgde verschillende klassieke tekstedities, maar hij was en veelzijdig wetenschapper. Zo werd hij vooral bekend door zijn beschrijving van Lapland uit 1673. Vanaf de jaren zeventig van de zeventiende eeuw werden zijn boeken in heel Europa uitgegeven, voor die tijd gebeurde dat vrijwel uitsluitend in Zweden. In Uppsala door de academiedrukkers Johannes Pauli en Henrik Curio, in Stockholm door Johannes Janssonius.

De Amsterdamse drukker en boekverkoper Janssonius had midden zeventiende eeuw een groot imperium opgebouwd, een boekenbedrijf met vestigingen in onder andere Lyon, Genève en Berlijn, en rond de Oostzee in Kopenhagen, Danzig, Stockholm en Uppsala. Hij kon natuurlijk onmogelijk zelf de dagelijkse leiding in al die filialen op zich nemen, dat liet hij over aan assistenten. Een aantal daarvan kennen we alleen bij naam, anderen duiken later in de geschiedenis op als zelfstandig boekhandelaar of drukker. De hierboven genoemde Johannes Pauli kreeg eind jaren veertig de leiding over Janssonius’ vestiging in Stockholm, tot hij in 1650 werd aangesteld als drukker van de universiteit in Uppsala. Zijn opvolger bij Janssonius in Stockholm was Henrik Curio, die op zijn beurt enkele jaren later ook de overstap naar de universiteit zou maken.

Isabella H. van Eeghen was een van de weinigen die een paar alinea’s aan Johannes Beuns heeft gewijd. Zij schrijft dat hij de zoon van een zijdehandelaar Isaac Beuns en de uit de Leidse drukkersfamilie afkomstige Helena Hackius was. Veel is er niet over hem bekend, twee notariële akten uit 1659 en 1662 noemen hem als gecommitteerde van Janssonius. Daarnaast komt hij in 1681 voor in de inventaris van de weduwe van Daniel Elzevier, met een schuld van ƒ 655.10.8. Hij woonde op dat moment in Stockholm. Van Eeghen meldt dat hij nog één maal in Amsterdam wordt genoemd, namelijk in 1679.

 

De vondst van De prodigiis liber maakt duidelijk dat Beuns niet alleen voor en met Johannes Janssonius en Daniel Elzevier werkte, maar ook met anderen, zoals Dirck en Hendrick Boom. Hoewel zijn naam zelden wordt genoemd, moet hij een interessante agent geweest zijn om een Nederlands boek op de Zweedse markt te verkopen. De verkoop van De prodigiis liber moet ook een succesvolle onderneming zijn geweest, want exemplaren van het boekje met de naam Beuns in het impressum komen we werkelijk overal in Zweden tegen. De Amsterdamse variant komt in Scandinavië ogenschijnlijk niet voor, terwijl we die juist in Nederland in verschillende bibliotheken vinden. Het laat zien dat er bij boeken die voor een specifieke buitenlandse markt interessant waren, soms een deel van de oplage voor de export werd gereserveerd.

Het is niet eenvoudig om aan te geven hoe vaak dit gebeurde. Je hebt regelmatig een boekje in handen dat heel Nederlands aandoet, met plaatsen als Danzig, Stockholm of Stettin op de titelpagina, maar meestal staat er geen Nederlands drukkersmerk op de titelpagina om je op weg te helpen. Het is ook niet nodig om ieder boek te wantrouwen. Als je bedenkt hoeveel leerlingen, tussenpersonen en gecommitteerden het vak in dienst van Nederlandse drukkers en boekverkopers hebben geleerd, is het logisch dat er ook bepaalde typografische kenmerken die wij als ‘Nederlands’ beschouwen in het Oostzeegebied werden overgenomen. Evenwel lijkt het onwaarschijnlijk dat De prodigiis liber het enige voorbeeld is van een in Nederland gedrukt boekje dat ook met een Zweeds impressum op de markt werd gebracht. Het is een eerste voorbeeld. Een voorteken zo u wilt.

Titelpagina De prodigiis liber

Titelpagina van De prodigiis liber, met het impressum Holmiæ, imp. J. Beuns, 1679.

Gegraveerde titelpagina van De prodigiis liber
Gegraveerde titelpagina van De prodigiis liber, van de editie Amstelaedami, apud H. and T. Boom, 1679

Literatuur

Isabella H. van Eeghen, ‘Three contemporaries in the service of Daniel Elzevir (Pieter le Grand, Johannes Beuns, Jacob de Zetter)’. In: Quaerendo 9 (1979), 4, p. 337-342.

M. Keblusek, ‘Book agents: intermediaries in the early modern world of books’, in: H. Cools, et al., Your humble servant: agents in early modern Europe. Hilversum: Verloren, 2006, p. 97-107.

 

%d bloggers like this: