Hemsterhuis in Skara

Frans Hemsterhuis staat momenteel vol in de belangstelling. De Koninklijke Bibliotheek kocht in 2015 een unieke collectie boeken, tekeningen, brieven en handschriften rondom de achttiende-eeuwse Nederlandse filosoof aan. Er werd een kritische editie van de werken van Hemsterhuis gepubliceerd, een studiemiddag georganiseerd en zelfs de landelijke media schreven over de Bataafse Socrates. Zijn boeken zijn schaars en als er eens een opduikt, dan zit er meestal een mooi verhaal aan vast. Zo is ook het geval bij een exemplaar dat ik recent tegenkwam in het Zweedse Skara.

De Stad och Lansbibliotek in Skara leeft in een andere bibliothecaire tijd dan de onze. De bibliotheek is gevestigd in een statig pand uit het midden van de negentiende eeuw, recht tegenover de domkerk in een van de oudste steden van Zweden. De trappen zijn er van natuursteen, de vloeren van hout en in de leeszaal staan de boeken in open kasten langs de muren. In de online catalogus is slechts een bescheiden deel van het oude bezit terug te vinden. De beste ingang tot de collectie is nog altijd een gedrukte catalogus uit 1830. ‘In principe zou alles uit die catalogus ergens in de kast moeten staan,’ zo is mij verzekerd. Ideale omstandigheden om nog eens een vondst te doen.

Volgens de gedrukte catalogus bezit de bibliotheek een klein boekje van de achttiende-eeuwse filosoof Frans Hemsterhuis (1721-1790), Description philosophique du caractere de feu mr. F. Fagel. Hemsterhuis was de belangrijkste Nederlandse filosoof van zijn tijd. Hij stond op het snijvlak van de Verlichting en de Romantiek en beïnvloedde Duitse denkers als Goethe, Herder en Novalis. Zijn filosofie leverde hem bijnamen als de ‘Haagsche Plato’ en ‘Bataafse Socrates’ op. De boeken van Hemsterhuis zijn herkenbaar, ze waren prachtig vormgegeven en vaak fraai gebonden door de Haagse boekbinders Micke en Van Os. Hij schreef weinig en bracht zijn verhandelingen uit in kleine oplagen die hij verspreidde onder vrienden en bekenden. Het is daarom altijd interessant om een exemplaar van een Hemsterhuisboek te bekijken, want voor wie zou het oorspronkelijk bedoeld zijn?

Het exemplaar in Skara past precies in het geschetste beeld. Niet alleen is het gebonden door een van de Haagse binders, voorin het boek staat een opdracht die goed laat zien hoe de boeken van Hemsterhuis bij de Europese intellectuele elite belandden. De krabbel van Hemsterhuis is gericht aan Jacob Jonas Björnståhl (1731-1779). Deze Zweedse oriëntalist en filoloog begon in 1767 aan een grote Europese reis die zou duren tot hij in 1779 in Saloniki overleed. In zijn postuum uitgegeven reisverslag Resa till Frankrike, Italien, Schweiz, Tyskland, Holland, Ängland, Turkiet och Grekeland beschrijft Björnståhl dat hij in oktober 1774 de beroemde bibliotheek van de familie Fagel in Den Haag bezocht. Aan het einde van het bezoek kwam Hendrik Fagel (1706-1790), jurist en griffier van de Staten Generaal, de bibliotheek binnen. ‘Een aangename man die zijn boeken en hun waarde kent,’ aldus Björnståhl. Hij vervolgt: ‘Het afgelopen jaar heeft hij zijn zoon verloren, een groot man, en het is zijn filosofische beeld dat Hemsterhuis heeft geschetst. Het is een zeldzaam werkje en Hemsterhuis heeft mij een exemplaar geschonken.’

Hemsterhuis moet het boekje al eerder geschonken hebben, want de opdracht is gedateerd op 24 september en dat was twee weken eerder dan Björnståhls bezoek aan de bibliotheek van Fagel. Niettemin is door de combinatie van de opdracht in het handschrift van Hemsterhuis en de anekdote in het reisverslag van Björnståhl duidelijk dat het exemplaar in Skara het geschonken boek moet zijn. De vraag is hoe is het daar ooit terecht is gekomen. Na de dood van Björnståhl is zijn collectie snel uiteengevallen. Via Probok zijn nog een tweetal boeken te vinden die hij in zijn tijd in Nederland cadeau heeft gekregen.

Het boekje dat hij van Hemsterhuis kreeg was volgens een aantekening op het schutblad in 1785 in handen van Charles L. Lundblad in Uppsala. Charles (of Carl) was priester en overleed in 1828. Toeval of niet, naamgenoot Sven Lundblad werd in 1829 benoemd tot Bisschop van Skara. Precies één jaar voordat de catalogus van de bibliotheek gedrukt werd die mij op het spoor van dit boekje zou zetten. Als professionele boekzoeker moet je soms een beetje geluk hebben dat ergens een aanwijzing op papier is gezet. Dat de tijd in sommige bibliotheken stilstaat is aandoenlijk. Als ze hem maar nét lang genoeg door laten lopen om die ene leuke vondst te kunnen doen.

Boekband

Band van de Haagse boekbinders Micke en Van Os op het exemplaar in Skara van Hemsterhhuis’ Description philosophique du caractere de feu mr. F. FagelOpdracht

Opdracht van Hemsterhuis aan Jacob Jonas Björnståhl

Schutbladen
Schutbladen met floraal motief

 

%d bloggers like this: