Spellingshervorming en Uitgevers

Spellingshervormingen staan altijd garant voor pittige discussies. Vooral schrijvers, journalisten, uitgevers en andere vertegenwoordigers van geschreven media zijn niet snel geneigd om van bovenaf opgelegde nieuwe taalregels zonder morren te accepteren. Begrijpelijk, want taal is het gereedschap waarmee zij hun vak uitoefenen. Uitgevers hebben daarnaast soms een praktische reden om spellingshervorming met enige reserve te benaderen: Heb je net een nieuw boek op de markt gebracht, is de spelling door één penne(n)streek van de minister direct gedateerd! Aan de hand van een aantal correctie-exemplaren die afkomstig zijn uit de archieven van de uitgevers Hollandia, Bruna en Malmberg krijgen we de praktische problemen die een nieuwe spelling met zich meebrengt goed in beeld.

Spelling Marchant
De meest ingrijpende spellingshervorming in de Nederlandse taal was de introductie van de spelling-Marchant in 1934. Op 1 september van dat jaar werd op voorspraak van de minister van onderwijs Henri Marchant een aantal rigoureuze wijzigingen in de taal doorgevoerd. Zo verdween de naamvalsverbuiging bij combinaties als ‘op den avond’, werd de tweede o of e aan het einde van open lettergrepen doorgestreept (hooge boomen, oogenblik, zooals), en verdween de uitgang -sch in woorden als mensch, tusschen, vleesch en visch. Op veel scholen werd de nieuwe spelling direct ingevoerd, maar de schrijvende media verzetten zich hevig. In kranten komen we de nieuwe spelling in eerste instantie slechts tegen als satire, in cartoons of gedichten. Het was overduidelijk dat de nieuwe spelling niet populair was bij het grote publiek. Een paar jaar later werd een deel van de door Marchant ingevoerde regels door zijn opvolger weer teruggedraaid.

Sinterklaas en Marchant 1934
Sinterklaas leest minister Marchant de les (Tubantia, 5 december 1934)

N-gram
Door in grote databestanden als Delpher met behulp van een zogenaamde n-gram te zoeken op oude en nieuwe schrijfwijzen van woorden, krijgen we snel een goed inzicht in het kantelpunt waarop nieuwe spelling breed gedragen werd. Zoek je bijvoorbeeld op de spelling mensch en mens dan valt op dat de tweede variant tot aan 1934 in de praktijk niet voorkwam, vervolgens heel voorzichtig ingang vond, en pas na de Tweede Wereldoorlog werd overgenomen door de schrijvende pers. In een tijdsbestek van twee jaar was de variant met -sch volledig uit de Nederlandse kranten verdwenen.

Zoeken we op andere woorden waarvan de spelling in 1934 officieel veranderde, zoals bijvoorbeeld tusschen en tussen of oogenblik en ogenblik dan krijgen we een overeenkomstige grafiek te zien. Steeds ligt het kantelpunt waarop de nieuwe spelling werd overgenomen in de eerste jaren na de oorlog. De verklaring hiervoor is dat er tijdens de Tweede Wereldoorlog in een gezamenlijk Vlaams-Nederlandse initiatief opnieuw bekeken werd hoe men tot een eenduidige spelling kon komen. Uiteindelijk kwam men tot een licht aangepaste versie van de voorstellen van Marchant die in 1946 (Vlaanderen) en 1947 (Nederland) werden ingevoerd. Onderstaande grafiek laat zien dat de nieuwe spelling in tegenstelling tot 1934 nu wel geaccepteerd werd.

 

Mensch vs Mens
Vergelijking van de frequentie waarin ‘Mensch’ en ‘Mens’ voorkomen in Nederlandse kranten

Uitgevers
De rol van uitgevers in dit verhaal is enigszins ambigu. In ‘De spelling van verspilling‘, opgenomen in Houten leeuwen en leeuwen van goud sneerde W.F. Hermans dat uitgevers de kassa hoorden rinkelen bij iedere spellingshervorming. Per slot van rekening betekende een nieuwe spelling dat alle schoolboeken bij het oud papier konden en uitgevers de persen konden laten draaien voor noodzakelijke herziene edities. Zo beschouwd komt de vraag op wie er voor gezorgd heeft dat de spelling Marchant in 1934 door het onderwijs wel direct ingevoerd werd. Uitgevers van schoolboeken hadden er in ieder geval belang bij.

Tegelijkertijd is het verdraaid lastig als je nét voor een spellingshervorming een fraaie roman op de markt hebt gebracht, die door de invoering van nieuwe regels direct ‘ouderwets’ oogt. Kun je na de invoering van een nieuwe spelling nog wegkomen met een dubbele oo aan het einde van een open lettergreep, of met boekjes over visschen en menschen? Uitgeverij L.C.G. Malmberg meende in ieder geval van niet en paste voor een nieuwe druk van Mark Stanislaus Gross’ roman De beto(o)verde vallei de omslag aan de nieuwe regels aan.

De beto(o)verde valleiDe betooverde vallei (1932) en De betoverde vallei (1949)

De tweede druk van deze roman verscheen echter pas in 1949. In de tussenliggende vijftien jaar heeft de variant met twee o’s op de omslag gewoon op de planken van de boekwinkels gestaan. Begrijpelijk, want je kunt geen hele oplage weggooien omdat de spelling is veranderd. Hoeveel werk het is om de hele roman aan te passen aan de nieuwe spelling, wordt duidelijk als we naar het binnenwerk kijken. Op iedere pagina van het boek staan tientallen redactie-aanwijzingen. Het geeft aan dat je als uitgever volledig overtuigd moet zijn van het succes van een herdruk wil je eraan beginnen om een oude titel opnieuw uit te geven.

Het roept de vraag op wat een spellingshervorming doet met de diversiteit van het aanbod in de boekenwereld. Als een uitgever zo veel extra moeite moet doen om een oude titel opnieuw in omloop te brengen, werkt dat wellicht een snelle canonisering in de hand. Alleen de meest succesvolle titels uit een fonds worden herzien en blijven beschikbaar, terwijl de twijfelgevallen alleen nog maar gelezen kunnen worden in een gedateerde spelling.

Correcties Malmberg
Pagina uit de 1e druk van De betooverde vallei met correcties van de uitgever voor de 2e druk

Bruna en Hollandia
Het voorbeeld van uitgever Malmberg staat niet op zichzelf. Ook in verschillende exemplaren die het depot van de Koninklijke Bibliotheek recent heeft ontvangen uit de archieven van Bruna en Hollandia tonen dezelfde worsteling. Zo zijn in het depotexemplaar van de door Bruna uitgegeven detective Stella’s dilemma van Edgar Wallace de eerste drie hoofdstukken gecorrigeerd naar de nieuwe spelling. Bovendien zijn een aantal verouderde woorden doorgestreept en vervangen door modernere equivalenten: ‘liep’ in plaats van ‘trippelde’, een ‘beetje’ in plaats van ‘een weinig’. Een tweede druk van deze roman is echter nooit verschenen. Hetzelfde geldt voor het door Hollandia uitgegeven meisjesboek Magda en haar vader; wel correcties in het depotexemplaar van de KB, maar een tweede druk is niet bekend.

Of een uitgever de kassa hoorde rinkelen bij de invoering van nieuwe spelling hing in grote mate af van het soort boeken dat hij in zijn fonds had. Een uitgever van schoolboeken zal anders naar de discussie gekeken hebben dan een uitgever met voornamelijk romans in zijn fonds. Bovendien moest je oppassen om niet té voortvarend op de nieuwe regels te duiken, want mochten deze door een nieuwe minister of commissie teruggedraaid worden, dan zat je met een onverkoopbare partij boeken. Bij Bruna werd de spelling Marchant conservatief benaderd. De naamvallen, de dubbele klinkers en de -sch uitgang bleven tot na de oorlog gehandhaafd.

Correcties in Stella’s dilemma, zowel spelling als verouderde woorden

Literatuur

De betooverde vallei / door Mark S. Gross ; [vertaald] uit ‘t Amerikaansch door W. Kloppers ; geïllustreerd door Jan Lutz. – ‘s-Hertogenbosch : L.C.G. Malmberg, [1932]
Exemplaar KB: 9034036

De betoverde vallei / door Mark S. Gross ; [vertaald] uit het Amerikaans door W. Kloppers ; geïllustreerd door Jan Lutz. – Tweede druk. – ‘s-Hertogenbosch : L.C.G. Malmberg, [1949] 
Exemplaar KB: 9034037

Stella’s dilemma / door Edgar Wallace ; vertaald [uit het Engels] door jhr. R.H.G. Nahuys. – Utrecht : N.V. A.W. Bruna & Zoon’s Uitgevers-Mij, [1931]
Exemplaar KB: 9027940

Magda en haar vader: een verhaal voor meisjes / door Fenna de Meyier. – Baarn : Hollandia-Drukkerij, [1934]. 
Exemplaar KB: 9022518

J. van Wees de Goede en M. Marx, ‘PoliticalMashup Ngramviewer’, in: Proceedings of the 13th Ductch-Belgian Workshop on Information Retrieval 2013, p. 54-55.

%d bloggers like this: